Nederlands Steendrukmuseum
Lithographers at work, around 1890. Image from Het Nederlands Steendrukmuseum.
Text Harmen Liemburg (in Dutch) for Items Magazine 1/2012.
Kleur in het alledaagse leven
Vanaf de uitvinding van de machinale produktie van papier en het drukken door middel van losse letters rond 1400, werd voor de produktie van drukwerk voor bijna 400 jaar overwegend gebruik gemaakt van hoog- en diepdruk. In 1796 komt daar verandering in als de 25 jarige Aloys Senefelder, zoekend naar een manier om teksten voor een toneelstuk in eigen beheer te vermenigvuldigen, de ‘chemische drukkerij’ ofwel de vlakdruk ontdekt.
Limestone quarry in Solnhofen, Bayern, Germany. Image from Het Nederlands Steendrukmuseum.
Vergeleken met de dan gangbare technieken was de lithografie (van lithos: steen, en graphein: tekenen of schrijven), het drukken vanaf mechanisch en chemisch geprepareerde platen kalkzandsteen, sneller en directer, en konden hogere oplagen in constantere kwaliteit worden gehaald. De uitvinding van de chromolithografie of meerkleurendruk in 1840 betekent de commerciële doorbraak.
In de loop van de 19e eeuw worden in Europa tal van machinaal aangedreven stoom- en snelpersen geëxploiteerd om aan de sterk groeiende vraag naar handelsdrukwerk, reclame, affiches en verpakkingen te voldoen. Er ontstaat een nieuwe beroepsgroep die zich beijvert om originelen zo overtuigend mogelijk om te werken naar de kleurgescheiden beelden waarmee kan worden gedrukt: de lithografen. De vruchtbaarste bodem voor de ontwikkeling van de steendruk werd gevonden in Frankrijk, en het is daar dat de techniek rond 1900 met affiches ontworpen door kunstenaars als Jules Chéret en Henri de Toulouse-Lautrec z’n artistieke hoogtepunt bereikt.
Printing posters from huge lithographic stones at Imprimerie Paul Dupont, Paris. Image from Het Nederlands Steendrukmuseum.
De zware en kwetsbare stenen worden echter in toenemende mate vervangen door dragers als zink- en aluminiumplaten, en langzaam maar zeker moet de steendruk in de loop van de 20e eeuw plaatsmaken voor het moderne offsetbedrijf. Commercieël is de steendruk niet meer relevant, maar als artistiek medium op kunstacademies en in grafiekwerkplaatsen is ze nog springlevend. Een deel van het industriële erfgoed wordt beheerd door Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard. Bij de start van het museum in 2001, stelde oprichter Peter-Louis Vrijdag (voormalig directeur van drukkerij Vrijdag, een bedrijf dat sterk was gericht op de Brabantse sigarenindustrie) nu zich ten doel om er een levendige en actieve plek van te maken waar je niet alleen kunt kijken, maar vooral ook kunt dóen. Dat is uitstekend gelukt.
Jubileumboeken hebben door hun specialisme vaak de neiging om gortdroog te worden, maar in Het Nederlands Steendrukmuseum hebben de samenstellers een prettige balans gevonden tussen de verschillende ingrediënten. Naast een inleiding over de ontstaansgeschiedenis van het museum door Vrijdag zelf, geven de teksten van Aat Vervoorn (voor de leek) een heldere uitleg over de werking en betekenis van de steendruk.
Door middel van korte columns komen zeer verschillende ervaringen naar boven van drukkers, lithografen, kunstenaars en anderen die nauw bij deze techniek betrokken zijn of dat waren. De publicatie bevat een groot aantal prachtige reprodukties van etiketten voor sigarenkistjes en andere technische hoogstandjes. Historische foto’s van franse lithografie-ateliers en drukkerijen geven een idee over hoe de eerdergenoemde, nu zo beroemde affiches uit het Fin de Siècle nu eigenlijk werden gedrukt.
A.J. Vervoorn
Het Nederlands Steendrukmuseum
[Z]OO Producties, 2011
formaat 24 × 32 cm, 160 pp, full color, hardcover, nederlandsstalig
Prijs € 29,50
ISBN 978-90-74009-83-6